مدیریت اسلامی از نگاه فلسفی و عقلی 

 درخصوص اصطلاح ساخته شده "مدیریت اسلامی" مطالب (مفروضات و مسلمات) مختلفی می توان عنوان کرد که با توجه به فرصت اندک به نکات زیر اشاره می گردد:

1- قبل از ورود به بحث باید دو موجودیت واژه ای را تعریف کنیم که یکی مفاهیم (Concepts) و دیگری سازه ها (Constructs) هستند. این دو موجودیت در ارتباط با سطح بندی های تئوری مطرح هستند. مفهوم (مفاهیم)، تجریدی از رخدادهای مشاهده شده می باشد. "مفهوم" واژه ای است که مشابهت ها یا جنبه های مشترک اشیاء یا رخدادها را بازنمائی می کند (مثل واژه هائی همچون انسان، حیوان، میز، درخت، مایع و غیره) که اگر این واژه های تجریدی (مفاهیم) ساخته نشوند، اشیاء یا رخدادهای مشاهده شده همه نسبت به هم بسیار متفاوت، منفرد و متشخص جلوه خواهند کرد که این امر مهار معرفتی ذهن بر پدیده ها را با دشواری مواجه می گرداند و سازه ها، درعوض تجریدهای سطح بالاتری هستند که با تلفیق مفاهیم و سازه هائی که از پیچیدگی کمتری برخوردارند تولید می شوند. مثلا کلماتی همچون حق، عدل، انگیزش و حل مسئله و حل مشکل ازمقوله سازه ها هستند..

 2- با توجه به این تعاریف می توانیم عنوان کنیم که واژه اسلام یک مفهوم و واژه "مدیریت اسلامی" یک سازه می باشد که از تلفیق یک مفهوم مجردی به نام "اسلام" و یک سازه کمتر پیچیده ای به نام "مدیریت" تلفیق و ساخته شده است.

 3- ماهیت ذاتی اسلام ساخته و پرداخته بشر نیست و به عنوان یک کتاب متشکل از گزاره های وحیانی است که از عالم دیگری نازل شده است. البته تفاسیر و استنباطات عقلانی – کلامی – فلسفی که از گزاره های وحیانی اسلام و کتاب مقدس قرآن و احادیث به عمل می آید و تفصیلاتی که در طول زمان صورت می پذیرد، در یک بستر سازه ای – انسانی جاری می گردد و رنگ انسانی پیدا می کند. از آن مهمتر این که ترکیب زوجیتی "مدیریت اسلامی" یک سازه نسبتا پیچیده ای است که وارد حوزه تعاملات ذهن انسانی و تصمیم گیری های معرفتی توام با آزمون و خطا می شود.

 4- از همین رو است که گفتگو و تدوین مدیریت اسلامی از نظر عاطفی و اخلاقی خیلی ساده، ولی از نظر عقلی و فلسفی و تئوریک بسیار پیچیده و مشکل   می باشد، زیرا اگر فرض کنیم که منبع معرفتی اسلام فقط قرآن کریم است، غیر از این که یک بار به وسیله خداوند این کتاب نازل شده، ما برای این که مدیریت اسلامی از آن استخراج کنیم باید چندین لایه آن را تفسیر و تنزیل کنیم تا وارد حوزه معرفت اجرائی ما انسان ها بشود. تازه زمانی که از حیث عقلی– فلسفی بتوان ساختار و محتوی و چارچوب توصیفی مدیریت اسلامی را تدوین کرد، بعد اخلاقی مجریان در تمسک به روح مفاهیم وحیانی از امهات مسائل مدیریت اسلامی است که باید مورد اجرا و رعایت قرار گیرد.

 5- از طرفی، از آن جا که برای اجرایی کردن مدیریت اسلامی که ناظر بر کلیت فعالیت های اجتماعی و تمدن ساز بشر باشد، نیاز به عدم مزاحمت های محیط پیرامونی باشد، لذا با توجه به این که محیط پیرامون جهانی براساس اسلام و مدنیت اخلاقی اسلام شکل نگرفته و فرآیندهای تصمیم گیری آن براین منهج صورت      نمی گیرد، اجرای تمامیت مدیریت اسلامی در صورت تنقیح تئوریک– فلسفی آن حتی با اشکالات و کاستی هائی روبرو خواهد بود، مگر اینکه کلیه مجاری و ساختارهای اجرائی تصمیم گیری های جهانی– بین المللی اسلامی شود. در کیفیت فعلی با مفاهیم نسبیت دار مدیریت اسلامی روبرو خواهیم بود.

 6- نکته مهم تر این که وقتی صحبت از "مدیریت اسلامی" به عمل می آوریم، باید این موجودیت سازه ای، تفاوت هائی با سایر سازه ها داشته باشد. این که "مدیریت اسلامی" مشابهت هائی با سایر سازه ها داشته باشد مهم نیست و این مشابهت ها نیست که آنرا اسلامی می کند، بلکه افتراقات و تمایزات و خصوصیات منحصر به فرد آن است که این موجودیت سازه ای را به عنوان "مدیریت اسلامی" تلقی می کند که ذاتیتی را جدا از ذاتیت های دیگر ارائه می دهد.

 7- از آن جا که اسلام یک دستگاه معرفتی غایت گرا می باشد، بدین معنی که افراد انسان اسلامی با کنش ها سروکار دارد و افراد انسان اسلامی رفتار خود را باید به گونه ای تنظیم کنند تا اهداف خلق شده به وسیله افراد یا اهداف کلان مطرح شده به وسیله اسلام تحقق خارجی پیدا کند، و از طرفی، این افراد انسان اسلامی هستند که معانی را و مقاصد و اهداف خود را خلق کرده و در انتخاب های واقعی که به عمل می آورند مشارکت می کنند.

 8- براساس مفهوم غایت گرایانه بودن اسلام و به تبع آن مدیریت اسلامی است که با توجه به ذات شناسی (نه معرفت شناسی ) اسلامی می توان عنوان کرد که وقتی که بشر اولیه به این فکر رسید احساس کرد که در تصمیم گیری های مترتب به امور زندگی کمی فراتر از خود موجود می رود، هسته بنیادی مدیریت اسلامی شروع شده است ، حتی اگر اسم اسلامی هم نداشته باشد.. یعنی وقتی که بشر به این ادراک عقلی رسید که بتواند زمان را به گذشته، حال و اینده تقسیم بندی کند رسید و به درجه ای از خود گاهی نائل آمد، مدیریت اسلامی شروع شده است. بشر اولیه ابزاری که برای استفاده می ساخت در ابتدا آن را مصرف می کرد وبیرون می انداخت ولی در مرحله ای از حیات و بلوغ عقلی به این نتیجه رسید که ابزار استفاده شده را برای مصارف بعدی نگاه دارد و محافظت کند.از این لحظه بود که آینده وارد ذهنیت خودآگاه فرد شد و چون غایت گرائی معطوف به آینده است، پس مدیریت اسلامی معطوف به آینده است و برآن است که حیات جمعی و تمامیت دار بشر را سر و سامان بخشد.

 9- حال وقتی که از نظر تاریخی – معرفت شناختی به ادیان ابراهیمی و در رأس آن اسلام نظر می افکنیم که مدیریت اسلامی را بر مبنای مفروضات و بنیانهای وحیانی آن می خواهیم بنا کنیم باید عنوان کرد که به محض این که انسان حس می کند که فراتر از خودش باید ارتباط برقرار کند، مدیریت اسلامی شروع می شود. لیکن این فراتر از خود یک فضای مبهمی را در بر می گیرد. اسلام در تمامیت خام خود غیر از آن اجمالیاتی که به وسیله ائمه اطهار(ع) و پیامبر اکرم (ص) به ما رسیده هنوز به اندازه تفصیل نیافته است تا ابهامات این فراتر رفتن از خود را به ما بیاموزد. هنوزما نتوانسته ایم ادیان ابراهیمی را در شکل متبلور آن وارد آن فضاهای گنگ فراتر رفتن از خود بنمائیم و آن جا را روشن کنیم تا مدیریت اسلامی دریک ساختار مدل علمی (علت و معلولی) وارد کارزار وهدایت امور بشر شود. این، مشکل معرفت شناختی ما در ارتباط با بنیان های اسلامی است والا ذات دین اسلام نه تنها دارای چنین کفایت هائی است بلکه تعهد تامین سعادت دنیا و آخرت بشر را در بردارد.

 10- یک اصل لایتغیّر که باید در طراحی مدیریت اسلامی در نظر گرفته شود این است که هر زوجیتی که ما در عالم فکر و اندیشه (استعاره، تشبیه و ترکیبات زوجیتی و غیره) همچون مدیریت اسلامی، عینیت – ذهنیت، فیزیک – متافیزیک، شکل و معنی و یا... می سازیم، همگی در ذیل زوجیت خالق – مخلوق تعریف و معنا می شود . نوع رابطه ای که خالق با مخلوقاتش با توجه به نگاه ها و چشم اندازهای وحیانی – کلامی – فلسفی برقرار می کند که در حقیقت همان کیفیت رابطه ای است که خداوند با مخلوقاتش برقرار می کند، به عنوان طرح کلی و به اصطلاح متا- متا تئوری (Meta-Meta-theory) مدیریت اسلامی باید قرار گیرد. اگر در این گفتگو بتوانیم اجمالی از کیفیت رابطه بین خالق و مخلوق را بیان کنیم، می تواند کیفیت معرفت شناختی آن به عنوان زیر ساخت بنیادی کلیه تئوری سازی ها در حوزه مدیریت اسلامی قرار گیرد.

 11- با توجه به آن چه که در نهج البلاغه در مورد رابطه بین خالق و مخلوق (اعم از انسان و حیوان و جماد و کائناتی که بشر می شناسد یا نمی شناسد) از جانب امام علی علیه السلام عنوان شده، می تواند بنیادی ترین مفهوم نظریه پردازی در حوزه مدیریت اسلامی قرار گیرد. ایشان در خصوص چگونگی رابطه خالق و مخلوق عنوان می فرمایند که داخل فی الاشیاء لا بالممازجه و خارج فی الاشیاء لابالمباینه (خداوند داخل همه اشیاء و خلقت هستند ولی نه به حالت امتزاج ولی خارج آن ها هستند نه به حالت تباین و مباینت). این کیفیت رابطه بین خالق و مخلوق که از امهات حقایق و نوامیس عالم است که فیزیک و متافیزیک و عینیت و ذهنیت را و دین و علم را به هم می دوزد زیر ساخت مفهومی کلیه تحقیقات در حوزه های مختلف علوم انسانی و تجربی را می تواند تغذیه کند. درک این رابطه هم به صورت تاملی – قیاسی و هم به صورت استفرائی، در تطور تکامل روحانی بشر باید صورت گیرد ولی در عین حال به طور اجمالی درکی که از این عبارت به عمل می آوریم این است که مسائل پیچیده نیازمند به کل نگری و جزء نگری توامان در شناخت و طراحی راه حل های مواجه ی با آن ها است. این اولیه ترین هسته مدیریت اسلامی می تواند تلقی شود.